Ndonjëherë simbolet janë të thjeshta. Është ndërtuar një monument për të përkujtuar një diktator, një ekstravagancë e pasur për një vend ku buka është e racionuar, njerëzit e të cilit mezi ushqehen.
Regjimi më pas përmbyset dhe pas disa përpjekjesh vendoset demokracia.
Qytetarët ndihen të lirë të përvetësojnë dhe, jo me shumë respekt, ta përshtatin trashëgiminë e tij, derisa më në fund të caktohet një arkitekt për t’i dhënë formë të përhershme.
Është historia e Piramidës së Tiranës, një ndërtesë betoni 21 metra e lartë në kryeqytetin e Shqipërisë, që u hap në vitin 1988 si një muze i jetës së ish-liderit Enver Hoxha, i cili për katër dekada deri në vdekjen e tij në 1985 drejtoi një shtet të izoluar komunist, në të cilin makinat e shkrimit dhe televizorët me ngjyra ishin të ndaluara.
Monumenti ishte ekuivalenti i tij me varrin e Vladimir Leninit në Sheshin e Kuq të Moskës, një statujë 22 tonëshe e Hoxhës por ku mungunte kufoma e tij e balsamosur.
Dizajni i ndërtesës, nga një ekip arkitektësh që përfshinte vajzën dhe dhëndrin e tij, ishte njëkohësisht fantastiko-shkencor dhe faraonik, me shirita fluturues që ngriheshin në një okulus qendror.
Me kalimin e kohës, piramida u krhye në shumë përdorime, përfshirë një stacion radioje, një klub nate, qendër konferencash dhe një bazë për NATO-n gjatë luftës së viteve 1998-99 në Kosovën fqinje.
Banorët e Tiranës praktikonin sportin e rrezikshëm të ngjitjes në majë dhe rrëshqitjes në shpatet e saj, ndërsa disa grabitën pllakat e saj prej mermeri për t’i përdorur në projektet e tyre të ndërtimit.
Të pastrehët dhe përdoruesit e drogës strehoheshin atje. Edhe pse u konsiderua prishja, dhe gjithashtu kishte një plan për të ndërtuar një teatër kombëtar atje, shumica e shqiptarëve donin ta mbanin atë.
Përfundimisht, Bashkia vendosi ta shndërrojë atë në një qendër IT, një “mjedis për të rinjtë shqiptarë”, kostoja e ndërtimit prej 12 milionë eurosh të së cilës do të financohej nga Fondacioni Shqiptaro-Amerikan për Zhvillim.
Ndërtesa e re është vendosur në një shumëllojshmëri me 34 kuti shumëngjyrësh të shpërndara brenda, mbi dhe rreth strukturës së vjetër si blloqe ndërtimi, të projektuara nga praktika arkitekturore holandeze MVRDV.
Vepra e re, thotë një nga partnerët e kompanisë që e rindërtoi, MVRDV, Winy Maas, “kapërcen” piramidën. Është një mbledhje e bërë e përhershme; anarkia e menaxhuar.
Publiku mund të endet dhe të ecë në çatitë e tyre, të ulet në tarracat e tyre. Ato janë grumbulluar brenda piramidës, me pika rreth çatisë së saj dhe përhapen në një hapësirë përreth, e cila ka mbjellje të lirshme dhe natyraliste nga arkitektët iRI me qendër në Tiranë.
Kryesues mbi të gjithë është trupi i hakuar dhe i plagosur i marrëzisë së Hoxhës, me trarët e tij të prerë, mermerin e plasaritur dhe detajet e çuditshme komunisto-brutaliste të ekspozuara për njerëzit.
Por puna e re – nëpërmjet riparimeve selektive dhe futjes së dritës shtesë të ditës, plus kutive me ngjyra – nxjerr me sukses keqdashjen e saj dhe zbulon njëfarë fisnikërie dhe drame të fshehtë.
Projekti është i fundit në një seri përpjekjesh për të ndryshuar kuptimin dhe përvojën e trashëgimisë komuniste të Tiranës, versioni i vendit i një çështjeje më të gjerë, se si duhet të trajtohen reliket e tiranisë.
Në Berlin, për shembull, disa ikona komuniste dhe naziste u shkatërruan, ndërsa të tjerat u mbajtën në emër të historisë dhe dëmet e luftës u ruajtën me përpikëri në restaurimin e Reichstag-ut dhe Muzeut Neues.
Në Tiranë, pasi artisti Edi Rama u bë kryetar bashkie në vitin 2000, vizioni i tij u fokusua në lyerjen e blloqeve të saj të zymta të apartamenteve me ngjyra të ndezura, një mënyrë e lirë por efektive për të gëzuar njerëzit dhe për të nënkuptuar se vendi po ndryshonte.
Rama është tashmë kryeministër i Shqipërisë dhe rinovimi i qytetit vazhdon me mbështetjen e tij dhe të kryebashkiakut aktual, Erion Veliaj.
Qendra e qytetit, sheshi Skënderbej, dikur i thatë, është pasuruar me një mini-pyll me biodiversitet të ashpër. Një tufë kullash ngrihen rreth qendrës, të projektuara nga disa prej arkitektëve bashkëkohorë evropianë më të njohur.
Më i gjati prej tyre është Downtown One, i projektuar gjithashtu nga MVRDV, një bllok banesash dhe zyrash të vendosura afër piramidës.
Këtu, projeksionet kub dhe recesionet në krahët e saj prej xhami dallojnë në një hartë me piksele të Shqipërisë – një paraqitje fjalë për fjalë, thotë Maas, e një “vendi në zhvillim”.
Është një moment i guximshëm që vjen si një markë tregtare e MVRDV. Veprat e tjera përfshijnë Rotterdam Markthal, ku transaksionet e përditshme të tezgave të tregut ndodhin në një tub të madh të zbukuruar me imazhe gjigante bimësh dhe insektesh, si një version supergrafik 3D i një natyre të qetë holandeze.
Ata projektuan Barn Balancing në Suffolk, një shtëpi pushimi me qira në formën e një shtëpie të ekstruduar prej argjendi që rri pezull në një skaj mbi vendin e saj të pjerrët.
Ata ishin arkitektët e Mermer Arch Mound, përpjekjes katastrofike të vitit 2021 për të ndërtuar një kodër të përkohshme të mbuluar me pemë në fund të Oxford Street.
Piramida, gjithashtu, nuk është shumë delikate. Ndërtimi i tij është i ashpër në skaje.
Qasja për njerëzit me karrige me rrota është skandalozisht e tmerrshme, në një shkallë që minon pretendimet e projektit për të qenë i aksesueshëm dhe i larmishëm, apo vështirësitë e qenësishme të shumë niveleve të strukturës së vjetër të komplikuara në mënyrë të panevojshme nga disa hapa të rinj.
Mund të thuash gjithashtu se ka një element PR ose propagandë në të gjitha imazhet e ndritshme të kapitalizmit të teknologjisë në një vend që është ende i varfër.
Por, si një mënyrë për të ribërë një të kaluar të trazuar pa e fshirë atë, është e fuqishme. Vepra e re nderon kompleksitetin e historisë së ndërtesës, e cila përfshin punën dhe aftësinë e njerëzve që e ndërtuan atë dhe gjeniun përshtatës të profesioneve të mëvonshme.
Zbulon krenarinë për të kaluarën krahas shpresës për të ardhmen. Është argëtuese dhe e gëzueshme. Besoni se qytetarët e Tiranës do ta marrin për zemër, ndërsa njerëzit jashtë Shqipërisë do të marrin mesazhin se ky është një vend sa me aspirata, ashtu edhe me mënyrën e tij të pandershme me punët publike.
MVRDV tani ka dy tuma simbolike në CV-në e tyre, në qytetet Westminster dhe Tiranë. I njëjti arkitekt, klientë të ndryshëm, çka sugjeron se sa të rëndësishëm janë këta të fundit për suksesin e një projekti.
